พระนารายณ์บรรทมสินธุ์

ททมาโน ปิโย โหติ ผู้ให้ย่อมเป็นที่รัก ยิ่งให้ยิ่งได้ ยิ่งหวงยิ่งอด เราไม่หวงเราไม่อด หมดเดี๋ยวก็มา
รูปพระนารายณ์บรรทมสินธุ์บนบัลลังก์พญาอนันตนาคราช มูลเหตุแห่งการสร้างองค์พระนารายณ์ตามศาสนสถานพุทธศาสนาตามที่ต่างๆ นั้น ต่างมีความเชื่อตามคตินิยมว่า สร้างขึ้นเพื่อเป็นองค์เทพในการปกป้องพิทักษ์รักษาคุณงามความดีต่างๆ เอาไว้

นอกจากนั้นแล้ว องค์พระนารายณ์ยังคงเป็นตัวแทนแห่งเทพในฝ่ายปราบปรามและยังมีความเชื่ออันสืบเนื่องมาจากลัทธิเทวราชาอีกด้วย กล่าวคือ มีความเชื่อเรื่องพระมหากษัตริย์ทรงเป็นองค์นารายณ์อวตารลงมาปราบทุกข์เข็ญในโลกมนุษย์และองค์นารายณ์ทรงมีพญาครุฑเป็นเทพพาหนะ

พระนารายณ์ถือว่าเป็น 1 ใน 3 ของตรีมูรติ (ตรีมูรติ คือ เทพผู้ยิ่งใหญ่ทั้ง 3 ของศาสนาพราหมณ์-ฮินดู อันประกอบไปด้วย พระอิศวร, พระนารายณ์ และพระพรหมธาดา) และถือว่าเป็นเทพผู้พิทักษ์รักษา อันเนื่องมาจากในขณะที่พระพรหมสร้างโลกขึ้นมาได้เกิดอธรรมมีอำนาจเหนือธรรมะ (กลียุค) ก่อให้เกิดความวุ่นวายเดือดร้อนไปทุกหย่อมหญ้า พระนารายณ์จึงอวตารลงมาในโลกเพื่อพิทักษ์ธรรม ก่อให้เกิดนารายณ์ 10 ปาง อวตารลงมาปกป้องคุ้มครองโลก

พระนารายณ์มี 4 กร โดยแต่ละกรก็ทรงเทพอาวุธต่างๆ กัน อาทิเช่น สังข์ปัญจชันยะ, จักรสุทรรศน์ หรือวัชระนาถ, คทาเกาโมทกี, ธนูสารัน และพระขรรค์นกทก เป็นต้น พระนารายณ์มีวิมานแก้วมณีไวกูณฐ์เป็นที่พำนับ ต้นไม้ประจำพระองค์คือต้นตุลสิ (ต้นกระเพรา) มีพญาครุฑ ชื่อพญาสุบรรณ เป็นเทพพาหนะ (แต่บางตำนานก็ว่าครุฑตนนี้ชื่อเวนไตย) โดยในรูปที่เห็นนี่เป็นองค์นารายณ์บรรทมสินธุ์บนบัลลังก์พญาอนันตนาคราชที่ซึ่งสถิต ณ เกษียรสมุทร (เกษียรสมุทร คือ ทะเลน้ำนม ซึ่งเป็นสถานที่กำเนิดของวิเศษต่างๆ มากมายโดยเฉพาะน้ำอมฤต เกษียรสมุทรนอกจากจะเป็นที่พักผ่อนของพระนารายณ์แล้ว ยังเป็นสถานที่สำหรับการกวนเกษียรสมุทรของเหล่าเทวดาและอสูรในนารายณ์อวตารปางกูรมาวตารอีกด้วย)

ส่วนหญิงสาวที่นั่งข้างกายพระนารายณ์ทั้ง 2 นางนี้เป็นมเหสีองค์แรกชื่อนางลักษมี (พระศรี) องค์ที่ 2 ชื่อนางสุรัสวดี นอกจากนี้ยังมีมเหสีอีก 2 นาง ที่มิได้ปรากฏในรูป กล่าวคือ มเหสีองค์ที่ 3 ชื่อนางคงคา (พระแม่คงคา) องค์ที่ 4 ชื่อนางสุนทรีวนิดา (พระแม่ธรณี) แต่ปรากฏว่าภายหลังพระนารายณ์เหลือมเหสีเพียงองค์เดียวเท่านั้น คือ นางลักษมี เนื่องจากไม่พอใจที่มเหสีทั้ง 4 ทะเลาะกันเป็นประจำ จึงนำพระสุรัสวดีไปถวายพระพรหม นำพระคงคาไปถวายพระศิวะ ส่วนนางสุนทรีวนิดาตัดใจแทรกแผ่นดินหนีไปอยู่เพียงลำพัง (ภายหลังจึงเรียกนางว่า นางสุนทรีวนิดาพระแม่ธรณี)

สุดท้ายแล้วจึงเหลือเพียงพระลักษมีเท่านั้นที่ยังคงเป็นชายาของพระองค์อยู่ ส่วนพญานาคที่ซึ่งเป็นเทวบัลลังก์ของพระนารายณ์นี้นอกจากจะมีชื่อว่า พญาอนันตนาคราชแล้ว ยังมีชื่ออื่นๆอีกมากมาย อาทิ  เช่น พญาเศษนาค, วาสุกิ, วาสุกรี เป็นต้น พญาอนันตนาคราชเป็นบุตรของพระกัศยปเทพบิดรกับนางกัทรุ พญาอนันตนาคราชจัดว่าเป็นนาคสวรรค์ เป็นจ้าวแห่งเมืองบาดาล บัลลังก์หรือไวกูณฐ์ที่ปรากฏเป็นรูปพญานาคขดตัวเรียงรายนั้น ตามตำนานกล่าวไว้ว่า กว้างแปดหมื่นโยชน์ วิมานล้วนเต็มไปด้วยรัตนะ ช่อฟ้าและเสาเป็นเพชรพลอย พญาอนันตนาคราชมีน้องสาว 1 นางชื่อว่า
นางมนสาเทวี(ตำราบางเล่มเรียกนางว่า เจ้าแม่งู)